Уур амьсгалын тодорхойлолт

  Улаанбаатар хотын газарзүйн байрлал, байгалийн нөхцөл

 Өнөөгийн Улаанбаатарын газарзүйУлаанбаатар хот урдуураа Төв аймгийн Сэргэлэн, Алтанбулаг, баруугаараа мөн аймгийн Алтанбулаг, Аргалант, Баянцогт, баруун хойгуураа мөн аймгийн Батсүмбэр, зүүн хойгуураа, зүүгээрээ мөн аймгийн Батсүмбэр, зүүн хойгуур, зүүгээрээ мөн аймгийн Эрдэнэ сумтай хиллэн Дөрвөн уулын дунд Туул голын уудам хөндийд 470444 га талбай бүхий нутаг дэвсгэр эзлэн оршино. Нутгийн хамгийн өмнө захын цэг нь Төв аймгийн Сэргэлэн сумтай хиллэж байгаа хойд өргөрөгийн 54''-ын (107 градус 18 минут 54 секунд гэж°18°37'30'', зүүн уртрагийн 107°47 уншина) солбицолд, баруун захын цэг нь Төв аймгийн Баянчандмань, Батсүмбэр 14'42''-ын°23'12'', хойд өргөрөгийн 48°сумтай хиллэж байгаа зүүн уртрагийн 107 солбицолд, хойд захын цэг нь Төв аймгийн Батсүмбэр сумтай хиллэж байгаа хойд 27'-ын солбицолд, зүүн захын цэг нь°16'00'', зүүн уртрагийн 106°өргөрөгийн 48 24'', хойд°37°Төв аймгийн Эрдэнэ сумтай хиллэж байгаа зүүн уртрагийн 107 53'-ын солбицолд оршино. (цэгүүдийн газарзүйн солбицлыг 1:1000000°өргөрөгийн 47 масштабтай зургаас тодорхойлов) Улаанбаатар хот далайн төвшнөөс дээш 1300 гаруй м өндөрт Номхон далайгаас 1600 орчим км алсад Дэлхийн экватороос хойш 5310 км, 55',°хойд туйлаас урагш 4690 км орчим зайтай буюу дэлхийн хойд өргөрөгийн 47 55'-ын солбицолд (Сүхбаатарын°зүүн уртрагийн 106 талбай), Дэлхийн цагийн 7-р бүсэнд Лондон хотоос 7 цаг 08 минутын зөрөөтэй оршиж байна. Улаанбаатар хотын Сүхбаатарын талбайн баруун урд захад Монгол улсын автозамын сүлжээний эхлэх 00 цэгийн тэмдэг багана оршдог. Улаанбаатар хотын нутгийн хүйс буюу төв цэгийг дээр дурьдсан 56'45'', зүүн уртрагийн°захын цэгүүдээр хөөж бодвол хойд өргөрөгийн 47 00'18''-ын солбицолд°107 буюу Шархадны автобусны эцсийн буудлаас чанх хойш 2 км-т, Шархадны хясаанаас баруун хойш 1.8 км зайтай уулын нэг оройн зүүн хажууд оршиж байна.Харин Улаанбаатар их хотын төв цэг Хүйсийг Сүхбаатарын 55'04''-ын солбицолд°55'07'', зүүн уртрагийн 106°талбайд хойд өргөрөгийн 47 далайн төвшнөөс 1300 м өндөрт тавьсан Төв цэгийн тэмдгээр тооцож болох юм. Улаанбаатар хотын өмнүүр орших Богдхан уул нь зүүнээс баруун тийш чиглэсэн 40 орчим км үргэлжилсэн нуруу Төв хэсэгтээ өндөр уул, дундаж өндөр уулын хэв шинжит уул, хамгийн өндөр оргил нь 2268 м өндөр Цэцээ гүн оргил, мөн 2256 м өндөр Түшээ гүн, Баруун, Зүүн Ширээ зэрэг оргилуудтай. Орой нь үндсэндээ тэгш хэлбэртэй бөгөөд тэгшрэлийн гадарга нь 1800, 2000, 2200 м-ийн төвшний гурван үндсэн шатлал үүсгэжээ. Бүр оройдоо өндөр оргилууддаа хүйтний өгөршлийн нөлөөгөөр үүссэн тагт чулуун нураг, асга үүссэн, уулын баруун зүүн хажуугаар уулс хоорондын хотгор ам хөндий үүсчээ. Богдхан уулыг Улаанбаатар хот энэ уулын ард ирж суурьшсан он буюу 1778 онд Тэнгэрийг тэтгэсний 43-р оны 9-р сарын 24-ний өдрийн хааны зарлигаар дархалсан. Дэлхийн анхны дархан цаазат газрын нэг. Богдхан уулыг дархан цаазтай болгох саналыг тэр үеийн тэргүүний сэхээтний нэг сайд Юндэндорж гаргасан билээ. Бүр эрт ХII-ХIII зууны үеийн Монголын эртний аймгийн нэг болох Хэрэйдийн Ван Тоорил хаан Богд уулыг тахиж байсан билээ. Монголын Их тахилагатай, үзэсгэлэнт уулынх нь хувьд Богдхан уулыг ЮНЕСКО “Дэлхийн гайхамшигт үнэт зүйл” зэрэглэлээр байгаль, түүхийн дурсгал гэж хамгаалалтад авах санал гаргажээ. Оросын жуулчин Н.М.Прежевальский “Сибирийн байгалийн төрх байдал Өргөөгөөр” төгсдөг гэж бичсэн. Энэ нь Богдхан уулын төрх байдлыг хэлж байгаа хэрэг билээ. Энэ уулын улсын хамгаалалтад авсан талбай нь 41600 гаруй га эзэлнэ. Богдхан уулын ар луу Яргайт, Дээд өндөр уулын, Эрээний, Түшээт гүний нуруу, Бумбат, Чулуут, Төр хурах, Шажин хурах, Хүрхрээ, Залаа, Бага тэнгэр, Их тэнгэр, Зайсан, Богино, Хүүш,Арцат, Нүхт, зэрэг гол горхи бүхий ам хөндийтэй. Урд энгэр рүүгээ Өвөрзайсан, Ногоон модны хяр зэрэг нуруудтай, Зуун модны, Түргэний, Өвөр зайсан зэрэг уудам тал хөндийтэй. Улаанбаатарын баруун захаар 1662 м өндөр тахилгат Сонгинохайрхан, 1652 м өндөр Дарцагт, 1520 м өндөр Баян-Өндөр, Майхан толгой, Соёлд уул, Таширын нуруу, Улаан Ямаат, 1691 м өндөр Тахилт уулууд оршино. Хотын хойд талаар тахилгат 1947 м өндөр Чингэлтхайрхан уул оршино. Энэ уулын өврөөр Цагаан хөтөлийн нуруу, Майхан уул, Эмээлт, Их наран, Байшинтын гозгор, Зэрэг нуруу, уулууд салбарлах бөгөөд эдгээрээс урагшаа Баянголын, Нарангийн, Толгойтын, Чингэлтэйн, Хайлааст, Сэлбийн зэрэг уудам урт ам хөндийнүүдтэй, Чингэлтэй уулын араар Ханан сэрүүний, Цагаан бургасны, Буурлын, Халзангийн зэрэг уул нуруудтай, тэдгээрийн хоорондуур Толгойтын, Гүнтийн, Сэлбийн зэрэг даваанууд Шижирийн хоолой, Гүнтийн голын зэрэг уудам, урт гол горхи бүхий ам хөндийтэй. Чингэлт уулын зүүн хажууд Сэлбэ гол руу хандсан Чингэлтэй, Арсогоот, Шадивлан, Яргайт, Хандгайт, Бэлхийн, Жигжидийн зэрэг гол горхи бүхий том ам хөндий байна. Мөн Ганц худгийн, Дашчойнхорын, Хустын, Гоодойн, Гурван Хандгайтын нуруу, Жимбэр уул, 2018 м өндөр Гүйен уул, Сэрвэнгийн нуруу, зэрэг уул нурууд Улиастайн ам зэрэг ам хөндий бий. Нийслэлийн зүүн талаар Хожуулт, Цагдуулт, Цагаан Тэмээт, Шар овоот, Зүрх, Хойд хиа, 2032 м өндөр Байц уул, Байцын нуруу, Арцатын зоо, Бурхантын зоо, Дархантын зоо, Цагаан тэмээт, Их амны, Бэрхийн, Асгат нуруу, Дунд цохиот, Асгат, 1833 м өндөр Зүрх, Баянзүрх хайрхан, Эрээн, Гуалин, 2197 м өндөр Орог Ямаат, Цагаан тэмээтийн нуруу, Шижирийн даваа, 2184 м өндөр Улаан харгантын гозгор, Ёлтын даваа, Бэрхийн нуруу, Чингисийн хяр, Мөст, Өгөөмөр, Их мөст, зэрэг том уул, нурууд, Баянтөхөм, Гацуурт, Их Хуандий, Бага дээндий Өвөргорхийн, Тэрэлжийн зэрэг уудам ам хөндийнүүдтэй. Баянзүрх хайрхан нь манай нийслэлийн тахилгат уул, Чидам хэмээх нохой шүтээнт Цэргийн тахилгатай уул билээ. Улаанбаатар хотын нутгийн зүүн урд захад (Налайхаас зүүн урагш) Хэнтийн нурууны баруун урд захад орших 1854 м өндөр Цогтчандмань уул нь Хойдмөсөн далайн сав, Номхон далайн сав, Төв Азийн дотоодын гадагш урсгалгүй ай савын усны хагалбар болно. Энэ нь ийнхүү зөвхөн Монголын төдийгүй Дэлхийн усны ай савын хагалбар болж байгаа чухал газар билээ.Богдхан уул түүний орчим нутаг нь Хангай Хэнтийн атираат бүсийн Хэнтийн хэсгийн баруун өмнө хэсэгт оршино. Чулуун нүүрсний галавын үед (350-200 сая жилийн өмнөөс) хуримтлагдсан тунамал чулуулаг, мезозайн эриний Юра, Цэрдийн галавын үед үүссэн боржин чулуу болон уулсын бэл хормой, гуу жалгаар орчин үеийн хөвсгөр хурдас тархжээ. Улаанбаатар хотын дэвсгэрт орших Налайхад Цэрдийн галавын үед (130 орчим сая жилийн өмнө) үүссэн нүүрсний орд газар бий. Эндээс нүүрс олборлох ажил 20-р зууны эхэн үеэс эхэлсэн. Улаанбаатар хотын дэвсгэрт Аржанчивлангийн орчимд алт, цагаан тугалганы орд бий бөгөөд гянт, алт, хайлуур жоншны илрэл, Сэлбийн голд алт, төмрийн илрэлүүд бий. Элстийн голд шилний элс, бусад газраар шаврын баялаг нилээд бий. Улаанбаатар хотын уур амьсгал нь манай орны уур амьсгалын эх газарлаг шинж чанарыг бүрэн илэрхийлэх эрс тэс шинжтэй. Өөрөөр хэлбэл сэрүүн бүсийн эх газрын уур амьсгалын эрс тэс эх газарлаг шинж чанарыг илэрхийлсэн тодорхой ялгарсан жилийн дөрвөн улиралтай. Өвөл нь C хүрдэг, үнэмлэхүй их температур нь°хүйтэн, үнэмлэхүй бага температур нь -49 C болдог эрс тэс°C хүрдэг, үнэмлэхүй их, бага температурын агууриг нь 87.6°38.6 ялгаатай бөгөөд ийм их зөрөө дэлхийн аль C,°ч улсын нийслэлд гардаггүй байх, жилийн дундаж температур нь -3.0 C-аас бууж хүйтрэх°C байх бөгөөд -30°хамгийн хүйтэн 1 сарын температур нь -26.0 өдрийн тоо жилд 40 орчим байна. Цасан бүрхэвч ХI сарын 10-ны үед тогтож III сарын хорьд хүртэл 130 орчим хоног 18 орчим см зузаан цастай байна. Ууландаа цасны зузаан их, цасан шуургатай өдөр 10 орчим байдаг ажээ. Жилийн хамгийн богино өдөр-өвлийн туйлын өдөр ХII сарын 22-нд болох бөгөөд энэ өдөр өдрийн урт 8 цаг 24 минут үргэлжилнэ. Энэ өдөр Улаанбаатарт үдийн нарны тусгалын өнцөг болдог. Өвлийн цагт Улаанбаатарт ерөөсөө монгол орон даяарт газарзүйн°18.5 ухаанд Азийн их даралтын төв гэдэг ухагдахуун болж орсон эсрэг циклоны төв тогтож Увс аймгийн Улаангом хотод агаарын даралт Дэлхийн хэмжээнд хамгийн их буюу 1055 гектопаскаль (гПа) болдог бөгөөд Улаанбаатарт агаарын даралт 1037 гПа хүрч байсан, Тэнгэр нэн цэлмэг байдаг. Улаанбаатар хот нь дэлхийн хамгийн цэлмэг хөх тэнгэрт хотуудын нэг бөгөөд жилдээ 250-аад хоног цэлмэг байдаг. Монголын цэлмэг тэнгэр жуулчдын сонирхлыг татдаг нэгэн чухал үзмэр болдог. Иймд Улаанбаатарт цэлмэг хөх тэнгэрт хот гэсэн хөшөө босговол сонин байх болно. Харин Улаанбаатар хот тус орны салхи багатай газрын тоонд орно. Жилдээ салхигүй өдөр 100 орчим байх бөгөөд салхины хурд 4-6 м/с, баруун хойд зүгийн салхи голлоно. Салхины хамгийн их хурд нь 40 м/с хүрч байжээ. Өвөл салхи багатай, хавар салхи ихтэй. Улаанбаатарт хүйтрэлтгүй үргэлжлэх хугацаа V сарын 29-ны орчмоос IХ сарын 1 орчим хүртэл буюу 90 гаруй хоног байна. Өөрөөр хэлбэл энэ хугацаанд агаарын температур 0°-аас доош буухгүй гэсэн үг. Жил жилийн онцлогоос болоод энэ хоногийн тоо арай олон, цөөн байж болох нь тодорхой Жилийн хамгийн дулаан сар нь 7-р сар, дундаж дулаан нь 17C° бөгөөд хамгийн их халуун болсон нь 38.6C° хүрснийг дээр дурьдсан. Зундаа 30C°-аас давж халуун болох өдрийн тоо 10 орчим, хоногийн дундаж температур 10C°-аас давж дулаарах өдөр хавар VI сарын 6-аас намар VIII сарын 25 хүртэл 80 орчим хоног байдаг аж. Ган болох магадлал 30 орчим хувь зуны туйл буюу жилийн хамгийн урт өдөр Улаанбаатар VI сарын 22-нд болж өдөр 16 цаг 02 минут үргэлжилнэ. Энэ өдөр үдийн нарны мандалтын тусгалын өнцөг 65.5° болно. Монгол орны уур амьсгалын мужлалын хувьд авч үзвэл Улаанбаатар хот нь хуурайдуу сэрүүн зунтай хахир өвөлтэй нутагт багтана.